Landgoed Ekenstein is een parel in het Groninger landschap. In opdracht van de Nationaal Coördinator Groningen (NCG) wordt dit erfgoed versterkt en verduurzaamd. Jurriëns Noord zorgt er samen met BAM Bouw & Techniek voor dat deze ‘oude dame’ ook de komende decennia weer haar mannetje staat.

Architect: DAAD ARCHITECTEN, Constructeur: ABT WASSENAAR

Wanneer je op een herfstige dag door Noord-Groningen rijdt, is Ede Staal nooit ver weg. Ooit bezong de zanger zijn Groningen als het land van molens, kerken en borgen. En vooral die borgen, (versterkte landhuizen) zijn nog altijd de ‘pronkjewailen’ in het landschap. Van de tweehonderd die de provincie ooit telde, zijn er nog zestien over. Logisch dat ze in Groningen niet alleen trots, maar vooral heel zuinig zijn op dit erfgoed. Zeker nu veel borgen door de gevolgen van gaswinning kwetsbaar zijn.

Eén van die zestien borgen bevindt zich op landgoed Ekenstein, verscholen aan het Dampsterdiep bij Appingedam. Naast het landhuis dat eind zeventiende eeuw werd gebouwd, staan er op het landgoed nog twee monumenten: het Schathoes en de kinderboerderij. Een plek met grote cultuurhistorische en emotionele waarde. “Al generaties lang komen mensen hier om te trouwen, te rouwen en hun jubilea te vieren,” vertelt Paul Wisman. Hij is programmamanager Erfgoed voor de NCG.

Ook voor de komende generaties moet Ekenstein de plek blijven waar je samen herinneringen maakt. Omdat het landgoed zich in het hart van het aardbevingsgebied bevindt, is dit niet vanzelfsprekend. Paul: “Vanuit ons erfgoedprogramma zorgen wij daarom voor de versterking en restauratie van monumenten zoals Ekenstein. We kijken niet alleen naar het behoud ervan, maar ook hoe wij het gebruik en verduurzaming kunnen stimuleren.”

De bouwplaats op

Paul stelt voor om de bouwhelmen op te zetten en de werkschoenen aan te doen. Want, wie het verhaal wil vertellen over de versterking van het Groninger erfgoed, moet niet in de bouwkeet zijn. “Dit project moet je met eigen ogen ervaren.” Uiteraard gaan projectleider Anthony de Graaf en uitvoerder Enrico Dudink van Jurriëns Noord mee.

De rondleiding start in het Schathoes, ooit de boerderij die bij Ekenstein hoorde. Tegenwoordig is dit de plek waar gedanst, gegeten en gedronken wordt. Van de feestzaal is op dit moment weinig te zien. Het gebinte ligt bloot, de vloeren zijn gesloopt en de muren gestript. In het hart van het gebouw zijn archeologen bezig met een opgraving. “Eén van de verrassingen die het Schathoes voor ons in petto had,” vertelt Anthony.

Want, erfgoed herbergt maar al te vaak geheimen die je pas tijdens het werk ontdekt. Anthony. “Dit gebouw is de afgelopen jaren minitieus onderzocht en opgenomen. Maar toen wij de vloeren eruit sloopten, troffen wij onverwacht fundamenten aan die waarschijnlijk meer vertellen over het ontstaan van het landgoed. Die moeten eerst bekeken worden, voordat wij verder kunnen.”

"Een monument daagt je continu uit. "

Een versterking-plus

Dat landgoed Ekenstein zich in het hart van het aardbevingsgebied bevindt, is in het Schathoes goed te zien. De onrustige ondergrond liet z’n sporen na in muren en kozijnen. Paul: “Het is lastig om te zeggen welke scheur door de gevolgen van gaswinning en welke door veroudering is ontstaan. Feit is wel dat Ekenstein gezien het aardbevingsrisico versterkt moet worden, wil je het voor toekomstige generaties behouden.”

Voor het Schathoes betekent dit een versterking-plus. Paul: “Dit is een evenementenlocatie. Voor de werkzaamheden gelden de nieuwe bouwbesluiten. Dat betekent dat er strengere normen zijn dan bij de oorspronkelijke bouw als het gaat om bouwconstructie, brandveiligheid, ventilatie en akoestiek. Wij kunnen hier geen muren herstellen en daken versterken zónder dat wij kabels en leidingen, installaties en isolatielagen raken. Daarom nemen wij die, in overleg met de eigenaren, in het versterkingsproject mee.”

Archeologisch onderzoek in het Schathoes
Bij het verwijderen van de vloer in de voorste zaal van het Schathoes werd in oktober 2024 een forse fundering blootgelegd. Deze is onderzocht door archeologen van MUG ingenieurs. De archeologen vermoeden dat het gaat om de restanten van een ouder bouwwerk. Ook ontdekten ze tijdens de opgraving delen van de voormalige gracht en een brughoofd uit de 17e eeuw.

"Dat is het mooie aan ons werk hè: niets is in beton gegoten."

Anthony de Graaf
Projectleider Jurriëns Noord

Over landgoed Ekenstein

Landgoed Ekenstein werd in 1648 gebouwd door Johan de Mepsche, grietman van Ewsum. Het pand groeide uit van een statige borg tot buitenplaats en werd in de negentiende eeuw flink uitgebreid. Het omliggende park werd ontworpen door tuinarchitect Roodbaard. Vandaag de dag is Ekenstein in gebruik als hotel, restaurant en zalencentrum. De kinderboerderij wordt beheerd door cliënten van zorginstelling Cosis. Voor de versterking en restauratie van Ekenstein werkt de NCG nauw samen met de huidige eigenaren, de familie Pels. Paul: “Tijdens de werkzaamheden beheren wij het pand voor de eigenaren. Wensen en ideeën van de eigenaren nemen we zoveel mogelijk mee. Dit gebeurt altijd binnen de scope van onze opdracht. Werk dat niet direct bijdraagt aan versterking of verduurzaming kunnen we vaak wel uitvoeren, maar komt voor rekening van de eigenaar.”

Het gebouw is leidend

Dit gebeurt met respect voor het monument vertelt Anthony die namens Jurriëns Noord meedacht over de planvorming. “De vraag is hoe je zo’n versterking zo doelmatig mogelijk uitvoert zónder het karakter van een gebouw aan te tasten. Kijk, je kunt die dakconstructie eenvoudig met veel staal verstevigen. Maar dan krijg je iets wat niet hoort bij dit pand. Het gebouw moet áltijd leidend zijn.”

Uitvoerder Enrico laat aan de hand van een proefopstelling zien wat dit betekent voor de kapconstructie. “De oude gebinten blijven, net als de sporen die het dakbeschot ondersteunen. Maar we halen het oude riet er vanaf. Aan de binnenkant van het dak plaatsen we nep-riet: goed voor de akoestiek, isolatie en brandveiligheid. Daarop komt een laag van houten platen, die zorgt voor verstijving en schijfwerking. Daarna isolatie én tot slot een nieuwe laag echt riet. Je vernieuwt de constructie van binnen en buiten, maar ziet het verschil straks niet.”

Bouwteam

Werken aan een monument vraagt om vakmanschap, flexibiliteit en pragmatisme. “Daarom werken wij in de planfase én de uitvoerings- fase in bouwteamverband,” vertelt Paul. “Als team hebben wij één belang: dit monument een stuk toekomstbestendiger en mooier maken dan hoe we het vonden. Tijdens het hele project vraagt dit om de gezamenlijke inbreng van architect DAAD, constructeur abtWassenaar, Jurriëns Noord en BAM Bouw & Techniek.”

Anthony: “Of het nu gaat om een stuk schoorsteen dat niet goed wordt ondersteund, een lekkage of gebinte dat op spanning staat: tijdens een restauratieproject loop je tegen van alles aan. En het één heeft weer gevolgen voor het ander. Als Enrico zoiets ontdekt, dan moet dit meteen op tafel komen. Als BAM tegen iets aanloopt idem dito. Daarna moet je samen kijken wat je ermee moet én doet.

Het landhuis

Paul loopt door naar het landhuis. Deze statige oude dame, tegenwoordig als hotel in gebruik, werd gebouwd in 1648. “Dit landhuis is later beoordeeld dan het Schathoes. Door de afnemende gaswinning zijn de risico’s kleiner geworden. Hierdoor zijn er minder versterkingsmaatregelen nodig”, vertelt Paul. “Ons werk in het landhuis richt zich vooral op de kapconstructie. Om die te versterken hebben wij eerst de hotelkamers eruit gesloopt, daarna is een groot deel van de kap met houten platen en stalen ankers sterker gemaakt.”

Dit klinkt eenvoudiger dan het is, vertelt Anthony: “Ook hier wil je zorgen voor een dak dat de krachten, ook bij een beving, kan opvangen. Dit vraagt om een goede verbinding tussen het dak en de muren. Die zorgt ervoor dat de hele constructie stabiel blijft en de krachten die op het dak inwerken via de muren naar de fundering worden overgedragen.”

Hoe je dit het beste kunt doen, was een discussiepunt tijdens het maken van de plannen. “Een stalen ringbalk is een oplossing waaraan je vanuit constructief oogpunt het eerste denkt. Maar zo’n ring rondom de kapconstructie past niet bij dit gebouw. Daarom hebben we hier vooral gewerkt met hout, heel veel schroeven en stalen muurankers.”

Via steigers klimmen we de kap uit en lopen we naar de opslag, iets verderop op het terrein. Tegels, ornamenten, stenen: hier liggen materialen die tijdens het sloopwerk zijn geoogst. “Zie je die okerrode bakstenen?” wijst Enrico. “Die vonden we onder de betonvloer van het Schathoes. Het zijn waarschijnlijk de originele stenen die op de stalvloer lagen: honderden jaren oud. We hebben er nog geen plannen mee, maar grote kans dat we ze later ergens gaan verwerken.”

“Dat is het mooie aan ons werk hè: niets is in beton gegoten”, besluit Anthony. “Zo’n monument blijft je continue uitdagen, dit houd je scherp en creatief.” Enrico voegt toe: “En na verloop van tijd ga je ook een beetje van zo’n pand houden. Dit zorgt ervoor dat je binnen de mogelijkheden, gewoon het allerbeste voor zo’n gebouw wilt.”

Over Jurriëns Noord

Van molens, monumentale woningen tot kapitale boerderijen: De afgelopen jaren is Jurriëns Noord actief geweest in de hele provincie Groningen. Door de gevolgen van gaswinning zijn hier veel monumentale gebouwen beschadigd. Zo heeft Jurriëns Noord verschillende kerken, boerderijen én de iconische Martinitoren in Groningen in oude glorie hersteld.

Dit artikel komt uit het Friso Magazine 2025.